Over crypto en witwassen

Luuk Molendijk*

Het jaar 2017 is met vuurwerk geëindigd, cryptovuurwerk welteverstaan. De waarde van de Bitcoin daalde op 22 december met ruim 25%, terwijl deze een week daarvoor nog een recordhoogte van $20.000,- per Bitcoin bereikte. Het kan nu niemand meer zijn ontgaan: cryptocurrency – en dan voornamelijk de waarde ervan – behoren tot de orde van de dag. Alle reden om hier de nodige (juridische) aandacht aan te besteden. Een simpele Google-zoektocht levert namelijk onheilspellende berichten op, zoals “Bitcoin maakt van witwassen kinderspel” (Trouw), “OM voert strijd op tegen witwassen via bitcoin” (FD) en “Witwassen via bitcoin” (Telegraaf). Deze bijdrage beperkt zich tot een korte uiteenzetting over wat cryptocurrency zijn en waarom de digitale valuta populair zijn in het criminele circuit, de strafrechtelijke relevantie ervan, en hoe het witwassen ervan in zijn werk gaat.

Cryptovaluta

In 2009 is de Bitcoin gelanceerd door Satoshi Nakamoto, een pseudoniem voor een onbekende groep of persoon.[1]De bedoeling was om een anonieme decentrale munt te creëren die geen onderdeel uitmaakt van een centrale autoriteit of bank die de transacties gedaan met de valuta controleert. De virtuele munt maakt gebruik van een peer-to-peer systeem, waarbij elke nieuwe transactie aan het gehele netwerk van gebruikers wordt gemeld om te valideren of de transactie legitiem is. Het digitale register dat de transacties bijhoudt en valideert noemen we een blockchain. Door de geavanceerde (cryptografische) technologie kunnen de transacties niet verwijderd of gewijzigd worden. Zo bestaat een compleet historisch overzicht van alle transacties. De cryptovaluta ontstaat door zogenaamde ‘miners’, die de grafische rekenkracht van computers gebruiken om een cryptografische puzzels op te lossen.[2]Wanneer munten worden verzameld, komen deze in een zogenaamde ‘wallet’ te staan, een digitale portemonnee waar de munten in worden bewaard. De waarde van de cryptovaluta wordt bepaald door de gebruikers, zoals geldt voor vele ruilmiddelen op de vrije markt.[3]Het is geen officieel geld op grond van de Wet financieel toezicht (Wft; chartaal, giraal of elektronisch)[4]en niet gereguleerd, zodat het niet onderhevig is aan financieel toezicht.[5]De Belastingdienst stelt het gelijk aan geld, waardoor het ook belastbaar is (box 3).[6]

Er zijn dus een aantal voordelen aan het gebruik van cryptovaluta, zoals dat landgrenzen geen obstakel vormen, er niet gesjoemeld kan worden met transacties, het enigszins anoniem is en het niet beheerst wordt door regels van een centraal orgaan. Deze eigenschappen hebben geleid tot de populariteit van de valuta in het criminele circuit. Daarbij moet worden opgemerkt dat de eigenaar van cryptovaluta niet per definitie anoniem is. Aangezien alle transacties in de blockchain (het digitale register) staan, zijn deze zodoende te herleiden indien de identiteit van de gebruiker van de wallet bekend wordt. Uiteraard kunnen middelen gebruikt worden om de identiteit zoveel mogelijk te verhullen, zoals het gebruik van een VPN (Virtual Private Network) of een TOR-netwerk.[7]Het wordt echter steeds lastiger om volledig anoniem te blijven. Bij vele platforms waar de digitale munten aangeschaft kunnen worden, is bij registratie identificatie al vereist. Daarnaast is de Europese Unie voornemens om registratie te verplichten.[8]

Witwassen van crypto

Witwassen is krachtens art. 420bis, lid 1 sub b Wetboek van Strafrecht (Sr) strafbaar gesteld als ‘hij die een voorwerp verwerft, voorhanden heeft, (…), terwijl hij weet dat het voorwerp – onmiddellijk of middellijk – afkomstig is uit enig misdrijf’. De strafbepaling is bedoeld om de aantasting van de integriteit van het financieel en economisch verkeer en van de openbare orde tegen te gaan.[9]Er zijn verschillende manieren om de digitale munten wit te wassen. Vaak komt het witwassen ervan voor in combinatie met allerlei andere vormen van witwassen, zoals het verplaatsen van geld naar het buitenland, investeren in onroerend goed of loan-back constructies.[10]Toch bestaan er een aantal manieren die voor deze valuta typerend zijn. Zo zijn er handelaren, mixers en cashers (zowel pin- als stortautomaten).

Het handelen in crypto is niet illegaal, maar het gebruik van een zogenaamde handelaar wel. Een handelaar is een tussenpersoon die grote hoeveelheden van de valuta opkoopt en daar hoge commissies tegenover stelt.[11]De verkoper maakt eerst digitaal een bepaald bedrag over. Vervolgens vindt een fysieke afspraak plaats waarbij de verkoper van de munten in contanten wordt uitbetaald. De Rechtbank Rotterdam heeft bepaald dat het omwisselen van Bitcoins tegen euro’s een nauwe en bewuste samenwerking kan opleveren, oftewel dat ook de handelaar (die anonimiteit garandeert) als medepleger van witwassen kan worden aangemerkt.[12]Ondanks dat het erg vernuftig klinkt, dient men wel kritisch te zijn op de beoordeling van slechts het gebruik van deze diensten. Daarbij sluit ik mij aan bij de mening van Helwegen, die meent dat de officier van justitie ook bij het gebruik van deze diensten bewijsmiddelen zal moeten aandragen die leiden tot de conclusie dat van (eenvoudig) witwassen zonder meer sprake is.[13]

Bitcoinmixers en -automaten

Een andere variant is het gebruik van zogenaamde mixing services. Daarbij worden de codes van de munten die je invoert gemixt met andere munten, waardoor de herkomst van de munt niet meer te traceren is. Hiervoor worden zeer hoge commissies gevraagd. Ook de benaming van deze service laat vaak niets aan de verbeelding over, zoals BitLaunder. Het enige doel van mixing is het verhullen van de herkomst, wat overduidelijk een verhullingshandeling zoals omschreven in art. 420bis Sr is. Het gebruik van deze services vergelijkt De Jong daarom ook met een dak in een reeks rijtjeshuizen waar als enige geen sneeuw op ligt.[14]Tezamen met een andere aanwijzing is dit voldoende om een ‘redelijk vermoeden’ aan te nemen. Bij een uitspraak van de Rechtbank Midden-Nederland, waar een bitcoinmixer gebruikt werd, is gebleken dat door vermenging van een grote hoeveelheid van Darknet markets afkomstige bitcoins (waarvan uit onderzoek is gebleken dat 90% van de goederen en diensten illegaal zijn) met bitcoins welke mogelijk wel een legale herkomst hebben, het gehele verzilverde bedrag aan bitcoins als geheel of gedeeltelijk – onmiddellijk of middellijk – van misdrijf afkomstig moet worden aangemerkt.[15]

De laatste variant is de ‘automaat’, waar je de digitale valuta kan omwisselen voor contant geld en vice versa. Het klinkt in eerste instantie als de ideale automaat waar je anoniem duizenden euro’s kunt omwisselen naar (op dat moment) anonieme cryptovaluta. Uiteraard zit in deze automaten – ter voorkoming van witwaspraktijken – een groot arsenaal aan controlefuncties. Zo valt te denken aan een maximumbedrag om te kunnen ontvangen, paspoortcontrole, fotoverificatie, vingerafdruk en zelfs software om na te gaan of de munten uit illegale handelsplaatsen komen.[16]Op dit moment is slechts bij transacties vanaf €15.000,- een cliëntenonderzoek verplicht, wat gemakkelijk voorkomen kan worden door de bedragen op te splitsen. Aangezien ook dat bekend is, controleren de machines alle transacties om aan deze verplichting te kunnen voldoen. Toch weerhouden deze maatregelen de FIU (Financial Intelligence Unit) er niet van om slechts de contante aan- of verkoop van cryptovaluta op zichzelf te beschouwen als een vermoeden van witwassen.[17]

Conclusie

De eigenschappen van cryptovaluta maken dat het in het criminele circuit een populair middel is. Dat maakt het gebruik ervan echter nog niet verwerpelijk. Dat het gebruik van mixers als indicator voor witwassen is aangemerkt, is mijns inziens gelet op het doel ervan niet meer dan logisch. Bij het gebruik van een handelaar of een automaat is het echter een brug te ver om te stellen dat al sprake zou zijn van het vermoeden van witwassen. Toch lijkt het OM de contante handel in cryptovaluta de illegaliteit in te willen trekken, door het gebruik op zichzelf al een vermoeden te laten opleveren. Het opstellen van regels met betrekking tot de registratie van gebruikers van handelaren en automaten zou hierbij een stap in de juiste richting zijn.

 

* Luuk Molendijk is bachelorstudent Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Amsterdam.

[1]S. Nakamoto, ‘Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System’, https://bitcoin.org/bitcoin.pdf(online geraadpleegd op 13 januari 2018).

[2]In principe kan elke standaardcomputer gebruikt worden voor het ‘minen’ van cryptovaluta. Zo hebben we gezien dat er omstreeks november 2017 de site van een kerstactie van Albert Heijn geïnfecteerd was met een kwaadaardig cookiescript. Bij een bezoek aan de website met de desbetreffende code gaat de processor van de computer van de bezoeker naar honderd procent, zonder dat er een waarschuwing wordt getoond. Dit levert de ontvanger uiteindelijk de cryptovaluta Monero op.

[3]De vraag of cryptovaluta als geld of ruilmiddel gekwalificeerd moet worden is overigens nog niet (volledig) bepaald. Zie hiervoor tevens R.J. de Jong, ‘Bitcoinminers, bitcoincashers, bitcoinmixers en het strafrecht’, TBS&H 2017/1, p. 13.

[4]Art. 1:1 Wft.

[5]Aanhangsel Handelingen II 2012/13, 2508 en Rechtbank Overijssel 14 mei 2014, ECLI:NL:RBOVE:2014:2667.

[6]Rijksbelastingdienst, ‘Inkomstenbelasting – Vragen en antwoorden over inkomen uit sparen en beleggen 2015’, p. 12.

[7]TOR-netwerk staat voor ‘The Onion Router’, waarmee het mogelijk is om anoniem te kunnen browsen op het internet. Voor meer informatie: www.torproject.org.

[8]F. Guarascio, ‘EU agrees clampdown on bitcoin platforms to tackle money laundering’, www.reuters.com, 15 december 2017. Voor meer informatie: Proposal (Comm) for Directive (EU) 2015/849 on the prevention of the use of the financial system for the purposes of money laundering or terrorist financing and amending Directive 2009/101/EC, 5 juli 2016, 2016/0208 (COD).Bitcoin exchange platforms and “wallet” providers that hold the cyber currency for clients will be required to identify their users, under the new rules which now must be formally adopted by EU states and European legislators and then turned into national laws within 18 months.

[9]Kamerstukken II 1999/2000, 27159, 3, p. 6.

[10]Custers, Oerlemans en Pool, ‘Ransomware, cryptoware en het witwassen van losgeld in Bitcoins’, Strafblad 2016/2, par. 4.

[11]Bijvoorbeeld: www.LocalBitcoins.com.

[12]Rechtbank Rotterdam 8 november 2017, ECLI:NL:RBROT:2017:8988.

[13]K. Helwegen, ‘Witwassen van criminele inkomsten via cryptovaluta’, 18 december 2017 (geraadpleegd op 14 januari 2018 via www.blog.jaeger.nl/nl/tag/bitcoin/).

[14]R.J. de Jong, ‘Bitcoinminers, bitcoincashers, bitcoinmixers en het strafrecht’, TBS&H 2017/1, p. 15.

[15]Rechtbank Midden-Nederland 14 november 2017, ECLI:NL:RBMNE:2017:5711.

[16]R. Jonkers, ‘De onterechte paniek over de ‘bitcoinwitwasautomaat’, NJB 2018/5.

[17]Anti Money Laundering Centre (FIU), ‘De bitcoinhandelaar’, augustus 2017 (geraadpleegd op 14 januari 2018 via www.fiu-nederland.nl/nl/witwas-typologieen-0).